Amr etdimki, raiyatdan mol-xiroj yig‘ishda ularni og‘ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo‘yishdan saqlansinlar. Negaki, raiyatni xonavayron qilish (davlat) xazinasining kambag‘allashuviga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa sipohning tarqalib ketishiga sabab bo‘ladi. Sipohning tarqoqligi, o‘z navbatida, saltanatning kuchsizlanishiga olib boradi.
Yana buyruq berdimki, har bir mamlakat fath etilsa yoki jang dahshatlarisiz eminu omonlik tilasa, uning hosil va daromadlarini hisobga olsinlar.
Agar yerlik fuqaro azaldan berib kelgan xiroj mikdoriga rozi bo‘lsa, ularning roziligi bilan ish ko‘rsinlar, aks holda (xirojni) tuzukka muvofiq yig‘sinlar. Yana amr qildimki, xirojni ekindan olingan hosilga va yerning unumdorligiga qarab yig‘sinlar. Chunonchi, uzluksiz ravishda koriz[1], buloq, daryo suvi bilan sug‘oriladigan ekin yerlarini hisobga olsinlar va unday yerlardan olingan hosilning (uchdan) ikki hissasini raiyatga, (uchdan) bir hissasini saltanat xazinasi uchun olsinlar.
Agar raiyat ro‘yxatga olingan yerlardan beriladigan soliqni nakd aqcha bilan to‘lashga rozi bo‘lsa, nakd aqcha mikdorini sarkorning hissasi hisoblangan g‘allaning mazkur davrdagi narxiga muvofiq belgilasinlar. Narx-navoga muvofiq olingan naqd aqchani sipohga yetkazsinlar. Bordiyu raiyat hosilni uchga ayirishga rozi bo‘lmasa, u choqda hisobga olingan ekin yerlarni birinchi, ikkinchi va uchinchi jarib[2] ekin yer qilib ajratsinlar. Birinchi jaribdan (olingan hosilning) uch xarvori[3], ikkinchi jaribdan–ikki xarvor, uchinchi jaribdan bir xarvorini yig‘ib olsinlar. Buning yarmini bug‘doy, yarmini arpa hisoblab, hosilning yarmini olsinlar. Agar raiyat bu yo‘sinda soliq to‘lashga rozi bo‘lmasa, u holda bir xarvor bug‘doyiga besh misqol[4] kumush, bir xarvor arpasiga ikki yarim misqol kumush miqdorida narxlasinlar. Yana qal’a foydasiga beriladigan tortiqni ham bunga qo‘shib qo‘ysinlar. Shulardan boshqa, qo‘shimcha tarzda, ulardan hech qanday oliq-soliq talab qilmasinlar.
Bulardan tashqari kuzgi, bahorgi va yozgi dehqonchilikdan olingan hosil raiyatning o‘ziga bo‘lsin. Lalmikor yerlarni esa jariblarga bo‘lsinlar, hisobga olingan bu yerlardan (soliq olishda) uchdan bir va to‘rtdan bir qoidasiga amal qilsinlar.
Har shahar va har yerdan olinadigan jon solig‘i, kasb-hunardan hamda o‘tloq va suvlokdan olinadigan soliqni to‘plashda qadimdan kelgan tartib-qoidaga amal qilsinlar. Bordiyu bunga raiyat rozi bo‘lmasa, bori-bo‘lganicha ish tutsinlar.
Amr qildimki, hosil pishib yetilmasdan burun raiyatdan molu jihot olinmasin. Hosil yetilishiga qarab, soliqni uchga bo‘lib olsinlar. Agar raiyat soliq to‘plovchi yubormasdan, soliqni o‘zi keltirib bersa, u holda u yerga soliq to‘plovchi yubormasinlar. Agarda soliqchini yuborishga majbur bo‘lsalar, soliqlarni buyruq berish va yaxshi so‘z bilan olsinlar; kaltak ishlatib, ishni urish-so‘kishgacha olib bormasinlar. Ularni bog‘lab, zanjir bilan kishanlamasinlar.
Yana amr etdimki, kimki biron sahroni obod qilsa yoki koriz qursa, yo biron bog‘ ko‘kartirsa, yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini olsinlar, uchinchi yili (esa oliq-soliq) qonun-qoidasiga muvofiq xiroj yig‘sinlar.
Yana buyurdimki, agar (har yer va elning) amaldorlari bilan kalontarlari oddiy fuqaroga jabr-zulm qilsa va shu orqali bechoralarga zarar yetkazgan bo‘lsa, (bunday vaqtlarda) yetkazilgan zararni kalontarlardan undirib, jabr ko‘rganlarga bersinlar, toki ular yana o‘z hollariga kelsinlar.
Xarob bo‘lib yotgan yerlar egasiz bo‘lsa, xolisa tarafidan obod qilinsin. Agar egasi bo‘lsayu, (lekin) obod qilishga qurbi yetmasa, unga turli asboblar va kerakli narsalar bersinlar, toki o‘z yerini obod qilib olsin.
Yana amr qildimki, xarob bo‘lib yotgan yerlarda korizlar qursinlar, buzilgan ko‘priklarni tuzatsinlar, ariqlar va daryolar ustiga (yangi) ko‘priklar solsinlar, yo‘l ustida har manzilgohga rabotlar bunyod etsinlar. Yo‘llarga kuzatuvchi va soqchilar qo‘ysinlar, har bir rabotga bir nechta odamni joylashtirsinlarki, yo‘llarni kuzatish va sakdash ishlari shularga tegishli bo‘lsin. Yo‘lovchilar mollarini g‘aflat bosib, o‘g‘irlatib qo‘ymasliklarining vazifasi ham o‘shalarning zimmasida bo‘lsin.
Yana amr etdimki, katta-kichik har bir shahar, har bir qishloqda masjid, madrasa va xonaqohlar bino qilsinlar, faqiru miskinlarga langarxona[5] solsinlar, kasallar uchun shifoxonalar qursinlar va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlasinlar. Har bir shaharda saroy[6] va qozixona[7] bino qilsinlar. Va raiyatu ziroatni qo‘rikdovchi qo‘rchilar[8] ham tayinlasinlar.
Yana har o‘lkaga uch vazir tayinlashlarini buyurdim. Bulardan biri raiyat uchun (bo‘lib), undan yig‘iladigan oliq-soliqlarning undirilishini kuzatib, hisobotini olib borsin. Oliq-soliq mikdori, soliq to‘lovchilarning nomlarini yozib borsin va raiyatdan yig‘ilgan mablag‘ni saqlasin. Ikkinchi vazir sipoh ishlarini boshqarsin. Sipohga berilgan va berilishi lozim bo‘lgan mablag‘ hisobini olib borsin. Uchinchi vazir esa daraksiz yo‘qolgan kishilar, kelib-ketib yuruvchilar (sayohatchilar va savdogarlar), har xil yo‘l bilan yig‘ilib qolgan hosil, aqldan ozganlarning mol-mulki, vorissiz mol-mulkni, qozilar va shayxulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga keltirsin.
Yana amr etdimki, o‘lganlarning mollarini o‘z vorislariga yetkazsinlar. Agar vorisi yo‘q bo‘lsa, uni xayrli ishlarga sarf qilsinlar yoki Makkayi muazzamaga yuborsinlar.
[1] Koriz–er osti suvlarini yig‘ish va ularni yer yuzasiga chiqarish uchun quriladigan yer osti inshooti.
[2] Jarib–er sathi o‘lchovi. Bir jarib 3600 kv. gazga, ya’ni taxminan bir tanob (958 kv. m)ga. yerga teng bo‘lgan.
[3] Xarvor–bir eshak ko‘tarishi mumkin bo‘lgan yuk.
[4] Misqol–og‘irlik o‘lchovi, 4,235 gr ga teng bo‘lgan.
[5] Langarxona–yo‘lovchilar qo‘nib o‘tadigan yer; miskin va yetim-esirga taom beriladigan joy, g‘aribxona.
[6] Matnda «Dor ul-imorat»
[7] Matnda «Dor ul-adolat»
[8] Qo‘rchi–qurol ko‘tarib yuruvchi; podshoh, xon, sulton va amirlarning shaxsiy qo‘riqchisi. Bu yerda raiyat va ekinzorlarni qo‘riqlovchi harbiy bo‘linma boshlig‘i.
Amir Temur san’atni yuksak qadrlar edi. Uning o‘zi badiiy asarlar majmuasiga ega edi. Turli toifadagi mashshoqlar, suxandonlar, xaykaltaroshlar. bog‘bonlar, rassomlar jahonning har xil davlatlaridan Amir Temur saroyiga to‘plangan edilar. (Xilda Xukxem)